benefits of government schemes भारत सरकारने गेल्या काही वर्षांत डिजिटल क्रांतीद्वारे अनेक महत्त्वपूर्ण पावले उचलली आहेत. विशेषतः विविध प्रकारची डिजिटल ओळखपत्रे आणि कार्ड्स यांचा विकास हा त्यापैकी एक महत्त्वाचा भाग आहे.
या डिजिटल कार्ड व्यवस्थेमुळे नागरिकांना सरकारी योजनांचा लाभ घेणे अधिक सोपे झाले आहे. आरोग्य, शिक्षण, रोजगार आणि आर्थिक सुरक्षा अशा जीवनाच्या विविध क्षेत्रांत या कार्ड्समुळे नागरिकांचे जीवनमान निश्चितपणे उंचावले जात आहे. प्रस्तुत लेखात या विविध कार्ड्सच्या उपयोगांबद्दल, त्यांच्या फायद्यांबद्दल आणि भविष्यातील त्यांच्या महत्त्वाबद्दल सविस्तर चर्चा करूया.
आरोग्य सेवेसाठी महत्त्वाची कार्ड्स
आभा कार्ड (ABHA Card)
आभा कार्ड म्हणजेच आयुष्मान भारत हेल्थ अकाउंट कार्ड हे भारतीय नागरिकांच्या आरोग्य क्षेत्रातील डिजिटल क्रांतीचे प्रतीक आहे. या कार्डमुळे प्रत्येक नागरिकाची वैद्यकीय माहिती डिजिटल स्वरूपात संकलित केली जाते. आभा कार्डचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याच्या माध्यमातून रुग्णाला देशभरात कुठेही – कोणत्याही रुग्णालयात किंवा डॉक्टरकडे जाऊन उपचार घेता येतात.
अशा प्रकारे, आपत्कालीन परिस्थितीत किंवा प्रवासात असताना रुग्णांचा वैद्यकीय इतिहास तातडीने उपलब्ध होतो, ज्यामुळे योग्य वेळी योग्य उपचार मिळण्यास मदत होते. तसेच, कागदी कागदपत्रांच्या वापराची आवश्यकता न राहिल्याने अनावश्यक विलंब टाळला जातो आणि उपचार प्रक्रिया अधिक वेगवान होते.
आयुष्मान भारत कार्ड
आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल कुटुंबांसाठी आयुष्मान भारत कार्ड हे एक वरदान ठरले आहे. या कार्डद्वारे पात्र कुटुंबांना दरवर्षी ५ लाख रुपयांपर्यंतचे मोफत आरोग्य सेवा मिळण्याची सुविधा उपलब्ध करून देण्यात आली आहे. हृदयविकार, कॅन्सर, गुडघे बदलणे अशा गंभीर आजारांवरील महागडे उपचार अनेक गरीब कुटुंबांसाठी अशक्य असतात, परंतु आयुष्मान भारत योजनेमुळे ते सुलभ झाले आहेत.
या योजनेचा लाभ आतापर्यंत करोडो भारतीयांनी घेतला आहे. वैद्यकीय खर्चांमुळे होणारी आर्थिक कोंडी दूर करण्यासाठी ही योजना अत्यंत प्रभावी ठरली आहे. सार्वजनिक तसेच नोंदणीकृत खासगी रुग्णालयांतही या कार्डद्वारे उपचार घेता येतात, ज्यामुळे पात्र लाभार्थ्यांना चांगल्या दर्जाच्या आरोग्यसेवा मिळण्याचा मार्ग मोकळा झाला आहे.
शेतकरी आणि असंघटित कामगारांसाठी योजना
फार्मर आयडी कार्ड
भारतीय अर्थव्यवस्थेचा कणा असलेल्या शेतकऱ्यांसाठी फार्मर आयडी कार्ड अत्यंत महत्त्वपूर्ण ठरले आहे. हे डिजिटल कार्ड शेतकऱ्यांसाठी असलेल्या विविध सरकारी योजनांचा लाभ घेण्यासाठी आवश्यक आहे. या कार्डामुळे पीक विमा योजना, प्रधानमंत्री किसान सन्मान निधी, खते व बियाणे अनुदान, कृषि कर्ज यासारख्या योजनांचा लाभ सरळ शेतकऱ्यांच्या खात्यावर जमा होतो.
फार्मर आयडी कार्डमुळे शेतकऱ्यांना शेतीविषयक माहिती, हवामानाचा अंदाज, शेतीविषयक सल्ला हे सर्व एकाच ठिकाणी मिळू शकते. यामुळे शेतकऱ्यांचे अनेक प्रश्न सुटण्यास मदत होत आहे, त्यांचे उत्पादन वाढत आहे आणि त्यांचे जीवनमान सुधारत आहे.
ई-श्रम कार्ड
असंघटित क्षेत्रातील कामगारांसाठी ई-श्रम कार्ड ही मोठी संधी ठरली आहे. देशातील करोडो बांधकाम मजूर, घरेलू कामगार, रिक्षाचालक, दुकान कर्मचारी यांसारख्या असंघटित मजुरांना सरकारी योजनांचा लाभ घेण्यासाठी या कार्डची आवश्यकता असते. ई-श्रम कार्डधारकांना २ लाख रुपयांपर्यंतचा अपघाती विमा मिळतो, ज्यामुळे अनपेक्षित अपघातांमध्ये त्यांच्या कुटुंबाला आर्थिक संकटापासून संरक्षण मिळते.
तसेच ई-श्रम पोर्टलवर नोंदणी केल्यामुळे, कामगारांना त्यांच्या क्षेत्रातील विविध कल्याणकारी योजनांचा लाभ मिळवणे सोपे झाले आहे. भविष्यात या कामगारांना विमा, पेन्शन आणि इतर सामाजिक सुरक्षेच्या योजनांचा लाभ मिळवण्यासाठी हे कार्ड आधारभूत ठरणार आहे.
श्रमयोगी मानधन योजना कार्ड
प्रधानमंत्री श्रमयोगी मानधन योजना कार्ड हे वयोवृद्ध कामगारांसाठी एक महत्त्वाचे संरक्षण देणारे कार्ड आहे. ही योजना असंघटित क्षेत्रातील कामगारांना ६० वर्षांनंतर दरमहा किमान ३००० रुपये पेन्शन देण्याची हमी देते. यामुळे त्यांना वृद्धापकाळात आर्थिक स्थैर्य मिळते आणि त्यांची सामाजिक सुरक्षितता वाढते.
या योजनेचा लाभ घेण्यासाठी कामगारांना किमान दरमहा पेन्शन निधीत योगदान द्यावे लागते, तर उर्वरित रक्कम सरकारकडून दिली जाते. याद्वारे लाखो कामगारांच्या वृद्धापकाळात त्यांना स्वाभिमानाने जगता येईल अशी व्यवस्था निर्माण केली आहे.
शिक्षण आणि ओळखपत्रांच्या सुविधा
अपार आयडी कार्ड
अकादमिक बँक ऑफ क्रेडिट्स (ABC) अंतर्गत जारी केलेले अपार आयडी कार्ड हे विद्यार्थ्यांसाठी एक क्रांतिकारी पाऊल आहे. या कार्डद्वारे विद्यार्थ्यांचा संपूर्ण शैक्षणिक इतिहास डिजिटल स्वरूपात संग्रहित केला जातो. यामुळे एका शाळेतून दुसऱ्या शाळेत किंवा एका महाविद्यालयातून दुसऱ्या महाविद्यालयात जाताना गुणपत्रिका आणि प्रमाणपत्रांची तपासणी सहज होते.
अपार आयडी कार्डमुळे शिष्यवृत्ती आणि इतर शैक्षणिक योजनांचा लाभ घेणे सोपे होते. तसेच, विद्यार्थ्यांना आंतरराष्ट्रीय विद्यापीठांमध्ये प्रवेश घेताना ही त्यांच्या शैक्षणिक कामगिरीची पडताळणी सहज होते. डिजिटल शिक्षण क्षेत्रात भारताने उचललेले हे एक महत्त्वाचे पाऊल आहे.
आधार कार्ड आणि पॅन कार्ड
भारतातील डिजिटल ओळखपत्र व्यवस्थेचा पाया म्हणजे आधार कार्ड आणि पॅन कार्ड ही दोन महत्त्वपूर्ण कार्ड्स आहेत. आधार कार्ड हे सर्व नागरिकांसाठी अनिवार्य ओळखपत्र बनले आहे. यात बायोमेट्रिक माहिती जसे की आंगठ्याचे ठसे आणि आयरिस स्कॅन यांचा समावेश असल्याने ही ओळख अत्यंत विश्वसनीय आहे.
आधार कार्डशिवाय सरकारी योजना, रेशन, बँक खाते उघडणे, मोबाईल सिम घेणे, पासपोर्ट, गॅस सिलेंडर असे अनेक आवश्यक सेवा मिळवणे आज अशक्य झाले आहे. तर दुसरीकडे, पॅन कार्ड हे आर्थिक व्यवहारांसाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. कर भरणे, बँकेत खाते उघडणे, गुंतवणूक करणे अशा सर्व आर्थिक व्यवहारांसाठी पॅन कार्ड आवश्यक आहे.
दोन्ही कार्ड्सच्या एकत्रिकरणाने (लिंकिंग) कागदपत्रांची कमाल मर्यादा कमी झाली आहे आणि आर्थिक पारदर्शकता वाढली आहे.
गरीब आणि बेरोजगारांसाठी विशेष कार्ड्स
स्मार्ट रेशन कार्ड
स्मार्ट रेशन कार्ड ही गरीब कुटुंबांना अन्नसुरक्षा देण्यासाठी शासनाने उचललेले महत्त्वाचे पाऊल आहे. राष्ट्रीय अन्नसुरक्षा योजनेअंतर्गत पात्र लाभार्थ्यांना हे बायोमेट्रिक आधारित स्मार्ट कार्ड जारी करण्यात आले आहे. या कार्डद्वारे त्यांना अनुदानित दरात तांदूळ, गहू, साखर, तेल आणि इतर आवश्यक वस्तू मिळतात.
स्मार्ट रेशन कार्ड वापरुन एका राज्यातून दुसऱ्या राज्यात स्थलांतरित झालेल्या नागरिकांना देखील रेशन उचलता येते. यामुळे स्थलांतरित कामगारांना मोठा दिलासा मिळाला आहे. डिजिटल व्यवस्थेमुळे रेशन वितरणात होणारी चोरी रोखली गेली आहे आणि खरोखरच गरजू लोकांना धान्य मिळत आहे.
जॉब कार्ड (MGNREGA जॉब कार्ड)
ग्रामीण भागातील बेरोजगार कुटुंबांना रोजगार मिळवून देण्यासाठी महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना (मनरेगा) अंतर्गत जॉब कार्ड्स देण्यात येतात. या कार्डधारकांना वर्षातून किमान १०० दिवस काम मिळण्याची हमी दिली जाते.
मनरेगा जॉब कार्ड असलेल्या कामगारांना ग्रामीण विकासाच्या कामांमध्ये रोजगाराची संधी मिळते, ज्यामुळे एकीकडे ग्रामीण भागाचा विकास होतो तर दुसरीकडे कामगारांना स्थलांतर करावे लागत नाही. या योजनेमुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्था सुधारण्यास मदत होत आहे.
डिजिटल क्रांती आणि फायदे
डिजिटल कार्ड्स आणि प्रणालीमुळे भारतीय नागरिकांचे जीवन अनेक प्रकारे सुलभ झाले आहे:
- सरकारी योजनांचा लाभ थेट लाभार्थ्यांपर्यंत पोहोचतो: डायरेक्ट बेनिफिट ट्रान्सफर (DBT) व्यवस्थेमुळे गरीब नागरिकांच्या बँक खात्यात थेट रक्कम जमा होते. यामुळे मध्यस्थांच्या भ्रष्टाचाराला आळा बसला आहे.
- भ्रष्टाचार कमी झाला आहे: डिजिटल व्यवस्थेमुळे पारदर्शकता वाढली आहे. जिथे नागरिकांना पूर्वी अनेक अधिकाऱ्यांची भेट घेऊन आणि कदाचित लाच देऊन काम करावे लागत असे, तिथे आता कार्ड्समुळे त्यांना सरकारी सेवा सहज उपलब्ध होत आहेत.
- नागरिकांना कागदपत्रांचा त्रास कमी झाला आहे: प्रत्येक नव्या सेवेसाठी पुन्हा-पुन्हा कागदपत्रे सादर करण्याऐवजी, आता काही क्लिक्सवर सेवा मिळू शकतात. डिजिटल लॉकर सारख्या सेवांमुळे महत्त्वाची कागदपत्रे सुरक्षित राहतात.
- डिजिटल तंत्रज्ञानामुळे सेवांची गती वाढली आहे: कामांचा विलंब कमी झाला आहे आणि नागरिकांना त्यांच्या अधिकारांबद्दल अधिक जागरूकता आली आहे.
प्रसिद्ध डिजिटल तज्ज्ञ डॉ. सुनील पाटील यांच्या मते, “भारतातील डिजिटल कार्ड क्रांतीमुळे नागरिकांचे सबलीकरण झाले आहे. यामुळे सामान्य नागरिकांना सरकारी सेवांचा सहज लाभ घेता येतो. डिजिटल व्यवस्थेमुळे पारदर्शकता वाढली असून प्रशासन अधिक प्रभावी झाले आहे.”
भारताने डिजिटल क्षेत्रात केलेल्या प्रगतीचा एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे विविध क्षेत्रांतील डिजिटल कार्ड व्यवस्था. आरोग्य, शिक्षण, कृषी, रोजगार अशा विविध क्षेत्रात या कार्ड्समुळे नागरिकांचे जीवन सुलभ झाले आहे. अजूनही या क्षेत्रात आव्हाने आहेत, विशेषतः ग्रामीण भागातील डिजिटल साक्षरता आणि इंटरनेट कनेक्टिव्हिटी यासंबंधी. परंतु त्यावरही मात करण्यासाठी सरकार पावले उचलत आहे.
डिजिटल भारत ही संकल्पना आता केवळ ध्येय नाही तर वास्तव बनत चालली आहे. आधार कार्ड, आभा कार्ड, आयुष्मान भारत कार्ड यांसारख्या कार्ड्समुळे भारतीय नागरिकांना या डिजिटल क्रांतीचे फायदे मिळत आहेत. त्यामुळे भविष्यातील भारत अधिक सशक्त, अधिक पारदर्शक आणि अधिक प्रगतिशील होईल, यात शंका नाही.