free sewing machines भारतातील ग्रामीण आणि लहान शहरांमधील महिलांच्या आर्थिक सशक्तीकरणासाठी सरकारने अनेक महत्त्वपूर्ण पावले उचलली आहेत. त्यापैकी एक महत्त्वाकांक्षी योजना म्हणजे ‘प्रधानमंत्री विश्वकर्मा शिलाई मशीन योजना’. या योजनेमुळे हजारो महिला स्वावलंबी बनत आहेत आणि त्यांच्या कुटुंबांच्या आर्थिक स्थितीमध्ये सकारात्मक बदल घडवून आणत आहेत.
एक नवीन आशा
पंतप्रधान कार्यालयाच्या अहवालानुसार, मागील वर्षभरात या योजनेअंतर्गत सुमारे 85,000 महिलांना लाभ मिळाला आहे. यामध्ये अनुसूचित जाती, अनुसूचित जमाती आणि इतर मागासवर्गीय समुदायातील महिलांचा मोठ्या प्रमाणात समावेश आहे. या योजनेने घरगुती शिवणकाम करणाऱ्या महिलांसाठी व्यावसायिक संधी उपलब्ध करून दिल्या आहेत.
विदर्भातील यवतमाळ जिल्ह्यातील सुरेखा पाटील यांचे उदाहरण पाहता येईल. त्यांनी या योजनेचा लाभ घेत मुफ्त शिलाई मशीन आणि प्रशिक्षण मिळवले. आज त्या जिल्ह्यातील स्थानिक शाळांसाठी गणवेश तयार करण्याचा व्यवसाय यशस्वीरित्या चालवत आहेत. “माझ्यासारख्या दहावी पास महिलेला आर्थिक स्वातंत्र्य मिळावे, अशी कधी कल्पनाही नव्हती,” असे त्या म्हणतात. त्यांच्या व्यवसायामुळे त्यांना दरमहा सुमारे ₹15,000 ते ₹20,000 उत्पन्न मिळते, ज्यामुळे त्यांच्या मुलांना चांगले शिक्षण देणे शक्य झाले आहे.
योजनेची व्यापकता
प्रधानमंत्री विश्वकर्मा शिलाई मशीन योजना केवळ शिवणकामापुरती मर्यादित नाही. या योजनेअंतर्गत 18 वेगवेगळ्या प्रकारच्या व्यवसायांसाठी मदत केली जाते:
- शिवणकाम व कापड उद्योग: पारंपरिक आणि आधुनिक कपडे तयार करणे
- भरतकाम व कढाई कला: पारंपरिक भरतकाम, कढाई आणि अप्लिक वर्क
- फॅशन डिझाइनिंग: आधुनिक डिझाइनर कपडे तयार करणे
- ज्वेलरी डिझाइन: आर्टिफिशिअल ज्वेलरी, बांगड्या, मणी काम
- ब्युटी पार्लर सेवा: सौंदर्य उपचार, केशभूषा, मेकअप
- हँडीक्राफ्ट आणि हँडलूम: पारंपरिक हस्तकला आणि हातमागावरील कपडे
- फूड प्रोसेसिंग: पापड, अचार, मसाले इत्यादी खाद्यपदार्थ तयार करणे
- मुर्तीकला व पेंटिंग: कलात्मक मूर्ती आणि चित्रे तयार करणे
- टेरेकोटा व पॉटरी: माती आणि सिरॅमिक वस्तू तयार करणे
- कागद निर्मिती व पुनर्वापर: हस्तनिर्मित कागद व त्यापासून वस्तू
- बांबू व वेतकाम: बांबू व वेतापासून वस्तू तयार करणे
- चर्मोद्योग: चामड्याच्या वस्तू, पर्स, जोडे तयार करणे
- मेणबत्ती व साबण निर्मिती: हस्तनिर्मित साबण, मेणबत्ती, अगरबत्ती
- पारंपरिक खेळणी: लाकडी, कापडी व इतर पारंपरिक खेळणी
- कंप्युटर डाटा एन्ट्री: डाटा एन्ट्री, टायपिंग व ग्राफिक डिझाइन
- कृषि-आधारित उत्पादने: शेतीपूरक छोटे उद्योग
- उत्सव सजावट: लग्न व इतर कार्यक्रमांची सजावट
- पुस्तक बांधणी व मुद्रण: पुस्तके, डायरी, नोटबुक तयार करणे
योजनेचे प्रमुख वैशिष्ट्ये
या योजनेची ठळक वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत:
1. मुफ्त शिलाई मशीन
पात्र महिलांना ₹15,000 पर्यंतची आर्थिक मदत दिली जाते, ज्यामुळे त्या आधुनिक व गुणवत्तापूर्ण शिलाई मशीन खरेदी करू शकतात. हे केवळ एक साधन नसून, त्यांच्या आर्थिक स्वातंत्र्याचे प्रतीक आहे.
2. व्यावसायिक प्रशिक्षण
महिलांना 5 ते 15 दिवसांचे विस्तृत प्रशिक्षण दिले जाते, ज्यामध्ये शिवणकाम, डिझाइन तयार करणे, कापड निवड, अंदाजपत्रक तयार करणे, ग्राहकांशी संवाद साधणे अशा अनेक महत्त्वपूर्ण कौशल्यांचा समावेश असतो. हे प्रशिक्षण सरकारमान्य संस्थांमार्फत दिले जाते.
3. दैनिक भत्ता
प्रशिक्षणादरम्यान महिलांना दररोज ₹500 भत्ता दिला जातो. यामुळे प्रशिक्षण घेताना त्यांचा रोजचा खर्च भागवला जातो आणि त्यांना प्रशिक्षणासाठी आर्थिक अडचणींचा सामना करावा लागत नाही.
4. सवलतीच्या दरात कर्ज
प्रशिक्षण पूर्ण केल्यानंतर महिलांना ₹3 लाख पर्यंतचे कर्ज केवळ 5% व्याजदराने उपलब्ध करून दिले जाते. हे कर्ज कोणत्याही तारण (कोलॅटरल) शिवाय दिले जाते, ज्यामुळे व्यवसाय सुरू करण्यासाठी आर्थिक अडचण येत नाही.
5. विशेष सवलती
विधवा, दिव्यांग आणि आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल महिलांना या योजनेमध्ये विशेष प्राधान्य दिले जाते. त्यांना अतिरिक्त आर्थिक मदत आणि प्रशिक्षणाच्या सुविधा उपलब्ध करून दिल्या जातात.
पात्रता
या योजनेचा लाभ घेण्यासाठी महिलांनी खालील निकषांची पूर्तता करणे आवश्यक आहे:
- अर्जदार महिला भारतीय नागरिक असावी.
- तिचे वय 20 ते 40 वर्षे दरम्यान असावे.
- कुटुंबाचे वार्षिक उत्पन्न ₹1.44 लाख पेक्षा कमी असावे.
आवश्यक कागदपत्रे
अर्ज करण्यासाठी खालील कागदपत्रे आवश्यक आहेत:
- आधार कार्ड किंवा मतदार ओळखपत्र
- उत्पन्नाचा दाखला (ग्रामपंचायत/तहसीलदार/नगरपालिका यांनी दिलेला)
- वयाचा पुरावा (जन्म दाखला, शाळा सोडल्याचा दाखला)
- पासपोर्ट साईज फोटो (2 प्रती)
- बँक खात्याची माहिती (पासबुक किंवा चेकची छायांकित प्रत)
- विधवा किंवा दिव्यांग असल्यास त्याचे प्रमाणपत्र
- रहिवासी पुरावा (आधार कार्ड, वीज बिल, पाणी बिल)
यशोगाथा: प्रेरणादायी उदाहरणे
1. मीना कुमारी – बिहारमधील बदलाचे प्रतीक
बिहारमधील पूर्णिया जिल्ह्यातील मीना कुमारी यांची कहाणी प्रेरणादायी आहे. कुटुंबातील एकमेव कमावती व्यक्ती असलेल्या मीना यांनी प्रधानमंत्री विश्वकर्मा शिलाई मशीन योजनेचा लाभ घेतला. दोन वर्षांत त्यांनी स्वतःचा व्यवसाय इतका वाढवला की आता त्या स्थानिक 5 महिलांना रोजगार देतात. “आता मी फक्त स्वतःसाठी नाही, तर इतर महिलांसाठीही रोजगाराची संधी निर्माण करू शकते, हा माझ्यासाठी अभिमानाचा क्षण आहे,” असे त्या म्हणतात.
2. लक्ष्मी चव्हाण – महाराष्ट्रातील यशस्वी उद्योजिका
महाराष्ट्रातील नाशिक जिल्ह्यातील लक्ष्मी चव्हाण यांनी फॅशन डिझाइनिंगच्या क्षेत्रात पदार्पण केले. त्यांनी या योजनेअंतर्गत मिळालेल्या प्रशिक्षणाचा उपयोग करून आधुनिक स्टाइलमधील पारंपरिक भरतकाम असलेले कपडे तयार करण्याचा व्यवसाय सुरू केला. आज त्यांचे डिझाइन्स ऑनलाइन प्लॅटफॉर्मवरही विकले जातात आणि त्यांना महिन्याला सुमारे ₹40,000 उत्पन्न मिळते.
3. शीतल प्रसाद – गुजरातमधील नवोदित उद्योजिका
गुजरातमधील आनंद जिल्ह्यातील शीतल प्रसाद यांनी पारंपरिक पॅचवर्क आणि अप्लिक वर्कचा वापर करून बेडशीट्स, कुशन कव्हर्स आणि टेबल क्लॉथ तयार करण्याचा व्यवसाय सुरू केला. त्यांच्या उत्पादनांना विदेशातही मागणी येऊ लागली आहे. “ही योजना नसती तर मी कधीही इतक्या मोठ्या स्तरावर विचार करू शकले नसते,” असे त्या सांगतात.
योजनेचा प्रभाव आणि परिणाम
प्रधानमंत्री विश्वकर्मा शिलाई मशीन योजनेचे परिणाम हळूहळू दिसू लागले आहेत:
- आर्थिक सक्षमीकरण: या योजनेमुळे महिलांचे उत्पन्न वाढले असून त्या आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी झाल्या आहेत.
- सामाजिक स्थानात सुधारणा: स्वतःचा व्यवसाय सुरू केल्यामुळे महिलांच्या सामाजिक स्थानात सुधारणा झाली आहे. कुटुंबात आणि समाजात त्यांचा आवाज ऐकला जाऊ लागला आहे.
- शिक्षणात वाढ: आर्थिक स्थिती सुधारल्यामुळे महिला त्यांच्या मुलांना चांगले शिक्षण देऊ शकत आहेत, ज्यामुळे पुढील पिढीचेही जीवनमान सुधारत आहे.
- ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला चालना: ग्रामीण भागात छोटे व्यवसाय सुरू झाल्यामुळे स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळत आहे.
- कौशल्य विकास: महिलांमध्ये विविध प्रकारची कौशल्ये विकसित होत आहेत, ज्यामुळे त्यांना भविष्यात अधिक संधी उपलब्ध होऊ शकतात.
अर्ज कसा करावा?
या योजनेसाठी अर्ज करण्याची प्रक्रिया खालीलप्रमाणे आहे:
- अर्ज ऑनलाइन (www.pmvishwakarma.gov.in) किंवा जिल्हा उद्योग केंद्र (DIC) मध्ये जाऊन करता येतो.
- आवश्यक कागदपत्रे स्कॅन करून अपलोड करावीत किंवा जिल्हा उद्योग केंद्रात जमा करावीत.
- अर्ज सादर केल्यानंतर त्याची तपासणी जिल्हा समितीद्वारे केली जाते.
- पात्र उमेदवारांची निवड केल्यानंतर त्यांना प्रशिक्षणासाठी पाचारण केले जाते.
- प्रशिक्षण यशस्वीरित्या पूर्ण केल्यानंतर शिलाई मशीन आणि इतर मदत दिली जाते.
प्रधानमंत्री विश्वकर्मा शिलाई मशीन योजना महिलांच्या आर्थिक सशक्तीकरणाच्या दिशेने महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे. या योजनेमुळे हजारो महिला स्वतःच्या पायावर उभ्या राहिल्या आहेत आणि त्यांच्या कुटुंबांचे जीवनमान सुधारले आहे.
ग्रामीण भागातील महिलांसाठी ही योजना संधीचे द्वार खोलणारी ठरली आहे. महिला भारतीय अर्थव्यवस्थेचा महत्त्वपूर्ण भाग आहेत आणि त्यांचे सशक्तीकरण देशाच्या विकासाच्या दृष्टीने अत्यंत आवश्यक आहे. प्रधानमंत्री विश्वकर्मा शिलाई मशीन योजना त्या दिशेने टाकलेले महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे.
(या योजनेविषयी अधिक माहितीसाठी नजीकच्या जिल्हा उद्योग केंद्राशी संपर्क साधा किंवा www.pmvishwakarma.gov.in या संकेतस्थळाला भेट द्या.)