Traffic Rules with E-Challan कडा शहरात वाहतूक नियमांचे पालन करण्यासाठी आणि अपघातांचे प्रमाण कमी करण्यासाठी सुमारे दोन वर्षांपूर्वी ‘ई-चलन प्रणाली’ राबविण्यात आली. या प्रणालीमुळे नागरिकांमध्ये शिस्त आणणे आणि नियम मोडणाऱ्यांवर तात्काळ कारवाई करणे शक्य झाले आहे.
मात्र, अलीकडे समोर आलेल्या आकडेवारीनुसार या प्रणालीचे अपेक्षित यश मिळत नसल्याचे दिसून येत आहे. वाहतूक नियमांचे उल्लंघन करणाऱ्यांवर ठोठावलेल्या दंडाची वसुली अत्यंत कमी प्रमाणात होत असल्याने प्रशासनासमोर नवे आव्हान उभे ठाकले आहे.
आकडेवारी सांगते गंभीर कथा
गेल्या वर्षभरात कडा शहरात वाहतूक नियमांचे उल्लंघन करणाऱ्या वाहनचालकांवर एकूण २ कोटी ११ लाख ७१ हजार रुपयांचा दंड ठोठावण्यात आला आहे. हा आकडा स्वतःच शहरातील वाहतूक नियमांच्या उल्लंघनाचे गांभीर्य दर्शवितो. मात्र, धक्कादायक बाब म्हणजे यापैकी फक्त ५६ लाख १९ हजार २०० रुपयेच वसूल करण्यात आले आहेत. म्हणजेच फक्त २६.५% दंड रक्कमच प्रत्यक्षात जमा झाली, तर उर्वरित ७३.५% रक्कम अजूनही थकबाकी म्हणून राहिली आहे.
“आम्ही शहरात सर्वत्र सीसीटीव्ही कॅमेरे बसवले आहेत आणि अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून वाहतूक नियमांचे उल्लंघन करणाऱ्या वाहनांवर तात्काळ कारवाई करत आहोत. मात्र, दंड वसुलीचे प्रमाण अत्यंत कमी असल्याने आमच्यासमोर मोठे आव्हान उभे ठाकले आहे,” असे वाहतूक विभागाचे उपायुक्त संजय पाटील यांनी सांगितले.
दर महिन्याची आकडेवारी पाहिल्यास हीच चिंताजनक स्थिती दिसून येते. जानेवारी २०२५ मध्ये ३,२६९ ई-चलन जारी करण्यात आले, त्यातून फक्त २८,९४८ रुपये वसूल झाले, तर २,९४,७४० रुपये थकबाकी राहिले. फेब्रुवारीचे आकडेही फारसे वेगळे नाहीत. हे प्रमाण जवळपास दर महिन्याला सारखेच असल्याचे दिसून येते.
दंड न भरण्यामागील कारणे
वाहतूक विभागाने केलेल्या सर्वेक्षणात दंड न भरण्यामागील अनेक कारणे समोर आली आहेत. बहुतांश वाहनचालकांना ई-चलन प्राप्त झाल्याची माहितीच नसते. अनेकांना आपल्या मोबाईल क्रमांकावर एसएमएस येत नाही किंवा ते दुर्लक्ष करतात. काहींचे म्हणणे आहे की, त्यांनी नियमांचे उल्लंघन केलेच नाही आणि चुकीचे चलन जारी केले गेले आहे.
“मला कधीच माझ्या मोबाईलवर ई-चलन आल्याची माहिती मिळाली नाही. नंतर माझे वाहन आरटीओकडे नोंदणी करायला गेलो तेव्हा मला माहिती मिळाली की माझ्या वाहनावर एक वर्षापूर्वीचे ८,००० रुपयांचे चलन थकीत आहे,” असे रविंद्र जोशी या स्थानिक व्यापाऱ्याने सांगितले.
अनेक वाहनचालक ही बाब नकारतात की त्यांच्या वाहनांनी नियम मोडले आहेत. ते म्हणतात की कॅमेऱ्यांमधून योग्य वाहन नंबर ओळखण्यात तांत्रिक त्रुटी होऊ शकतात. मात्र, वाहतूक पोलिसांचे म्हणणे आहे की, प्रत्येक प्रकरणात मानवी हस्तक्षेप करून सत्यापन केले जाते आणि त्यानंतरच ई-चलन जारी केले जाते.
थकबाकीदारांवर कडक कारवाईचे धोरण
वाहतूक पोलिसांनी आता थकबाकीदार वाहनचालकांवर कडक कारवाई करण्याचे धोरण स्वीकारले आहे. यामध्ये अनेक कठोर उपाययोजना समाविष्ट आहेत.
वाहन जप्ती: शहरभर विशेष मोहिमा राबवून दंड न भरणाऱ्या वाहनचालकांची वाहने जप्त केली जात आहेत. गेल्या महिन्यात अशा २३४ वाहनांची जप्ती करण्यात आली आहे.
परवाना निलंबन: ५,००० रुपयांपेक्षा जास्त थकबाकी असणाऱ्या वाहन चालकांचे वाहन परवाने निलंबित करण्याची प्रक्रिया सुरू केली आहे. आतापर्यंत ४७६ वाहनचालकांचे परवाने निलंबित करण्यात आले आहेत.
गुन्हे दाखल: काही प्रकरणांमध्ये, जेथे थकबाकी मोठी आहे आणि वारंवार नियम मोडले जात आहेत अशा वाहनचालकांविरुद्ध न्यायालयात गुन्हे दाखल केले जात आहेत.
वाहन खरेदीवर बंदी: वाहन खरेदी-विक्री प्रक्रियेदरम्यान थकबाकी असलेल्या वाहनचालकांना नवीन वाहन खरेदी करण्यास मज्जाव करण्यात आला आहे. आरटीओ कार्यालयामध्ये नवीन नोंदणी करताना थकबाकी तपासली जाते.
“आम्हाला कडक पावले उचलण्याशिवाय पर्याय नाही. लोकांनी समजून घेतले पाहिजे की वाहतूक नियम हे केवळ कागदावरच नाहीत, तर त्यांचे पालन करणे हे सर्वांच्या सुरक्षिततेसाठी आवश्यक आहे,” असे वाहतूक पोलीस अधिक्षक प्रवीण कुमार यांनी सांगितले.
ऑनलाइन दंड भरण्यासाठी अनेक पर्याय
वाहतूक विभागाने नागरिकांसाठी ई-चलन भरण्याचे अनेक सोपे पर्याय उपलब्ध केले आहेत. नागरिक ऑनलाइन पोर्टलद्वारे, मोबाईल अॅप्सद्वारे, किंवा विविध बँकांच्या इंटरनेट बँकिंग पद्धतीने दंड भरू शकतात. तसेच जवळच्या सेवा केंद्रात जाऊनही दंड भरण्याची सुविधा उपलब्ध आहे.
“आमचे ऑनलाइन पोर्टल चोवीस तास कार्यरत आहे. कोणताही नागरिक कधीही ई-चलन भरू शकतो. त्यासाठी फक्त वाहन क्रमांक आणि मोबाइल क्रमांक लागतो. सगळ्या प्रक्रियेला पाच मिनिटांपेक्षा कमी वेळ लागतो,” असे माहिती तंत्रज्ञान विभागाचे सहाय्यक आयुक्त विवेक राठोड यांनी सांगितले.
जनजागृती मोहिमा
दंड वसुलीचे प्रमाण वाढविण्यासाठी आणि नागरिकांना वाहतूक नियमांबद्दल जागरूक करण्यासाठी वाहतूक पोलिसांनी अनेक जनजागृती मोहिमा सुरू केल्या आहेत.
- लोक अदालती: थकबाकीदारांना दंड भरण्यासाठी प्रोत्साहन देण्यासाठी दर महिन्याला लोक अदालती घेतल्या जात आहेत. या अदालतींमध्ये काही प्रकरणांमध्ये थकबाकीवर सवलतही दिली जाते.
- प्रसार माध्यमांचा वापर: टीव्ही, रेडिओ, वर्तमानपत्रांद्वारे नागरिकांना वाहतूक नियमांची माहिती दिली जात आहे. ‘सुरक्षित वाहतूक, सुरक्षित जीवन’ या नावाने विशेष मोहीम राबविली जात आहे.
- सोशल मीडिया प्रचार: फेसबुक, ट्विटर, व्हॉट्सअॅप यांसारख्या सोशल मीडियाद्वारे नियमांची माहिती दिली जात आहे. तसेच, ई-चलन कसे भरावे याबाबत मार्गदर्शनपर व्हिडिओ तयार करण्यात आले आहेत.
- शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये कार्यशाळा: तरुण पिढीला वाहतूक नियमांबद्दल जागरूक करण्यासाठी शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये विशेष कार्यशाळा घेतल्या जात आहेत.
विशेषज्ञांचे मत
वाहतूक व्यवस्थापन क्षेत्रातील तज्ज्ञ डॉ. अनिल शर्मा यांच्या मते, “ई-चलन प्रणाली ही एक उत्तम संकल्पना आहे, परंतु त्याचे यश फक्त तंत्रज्ञानावर अवलंबून नाही. यासाठी लोकांच्या वर्तणुकीत बदल घडवून आणणे आवश्यक आहे. लोकांनी निःस्वार्थपणे वाहतूक नियमांचे पालन करण्याची गरज आहे, दंडाच्या भीतीने नव्हे.”
सामाजिक कार्यकर्ते आणि वाहतूक सुधारणा समितीचे अध्यक्ष निखिल गोखले यांनी सूचित केले की, “वाहतूक पोलिसांनी केवळ दंड आकारणे एवढ्यापुरतेच मर्यादित न राहता, लोकांच्या वाहतूक सुरक्षेबद्दलच्या जागरुकतेवर अधिक भर द्यावा. त्याशिवाय, शहरातील वाहतूक पायाभूत सुविधांमध्येही सुधारणा करण्याची गरज आहे.”
नागरिकांची प्रतिक्रिया
नागरिकांकडूनही मिश्र प्रतिक्रिया मिळत आहेत. काही नागरिकांचे म्हणणे आहे की, वाहतूक नियम आणि ई-चलन प्रणाली वाहतूक सुरक्षेसाठी आवश्यक आहेत. तर काहींचे म्हणणे आहे की, प्रणालीत काही त्रुटी आहेत आणि चुकीच्या वाहनांवर चलान जारी होण्याचे प्रकार घडतात.
“मी नेहमी वाहतूक नियमांचे पालन करतो आणि जर कधी चुकून नियम मोडला गेला तर दंड भरणे हे माझे कर्तव्य आहे. परंतु, कधीकधी अशी स्थिती होते की, माझ्या वाहनावर चुकीचे चलान जारी झाले आहे. अशा प्रकरणांमध्ये त्रुटी दुरुस्त करण्याची प्रक्रिया अतिशय किचकट आहे,” असे रोहित शर्मा या स्थानिक रहिवासी सांगतात.
वाहतूक विभागाने दंड वसुलीचे प्रमाण वाढविण्यासाठी काही नवीन उपाययोजना आखल्या आहेत. यामध्ये रियल-टाईम नोटिफिकेशन सिस्टम, वाहन नोंदणी आणि इतर सरकारी सेवांशी ई-चलन प्रणालीचे एकत्रीकरण, आणि आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्स वापरून अधिक अचूक वाहन ओळख प्रणाली यांचा समावेश आहे.
“आम्ही इंटेलिजंट ट्रॅफिक मॅनेजमेंट सिस्टम विकसित करण्याच्या प्रक्रियेत आहोत, जी केवळ उल्लंघन शोधण्यापुरती मर्यादित नसेल तर वाहतूक समस्या कमी करण्यासाठी आणि वाहतूक प्रवाह सुधारण्यासाठीही मदत करेल,” असे संजय पाटील यांनी सांगितले.
ई-चलन प्रणाली ही वाहतूक नियमांची शिस्त ठेवण्यासाठी महत्त्वाची प्रणाली आहे. मात्र, ती यशस्वी होण्यासाठी नागरिक आणि वाहतूक पोलिस एकत्र काम करणे गरजेचे आहे. नागरिकांनी वाहतूक नियमांचे पालन करावे आणि दंड लावल्यास तो वेळेवर भरावा. तर वाहतूक पोलिसांनी दंड वसुली अधिक प्रभावी करण्यासाठी तंत्रज्ञानाचा चांगला वापर करावा.
वाहतूक सुरक्षा ही सर्वांची सामूहिक जबाबदारी आहे. एकीकडे शासन यंत्रणा आपली भूमिका पार पाडत असतानाच, नागरिकांनीही सजग आणि जबाबदार भूमिका निभावली पाहिजे. तरच आपण खऱ्या अर्थाने सुरक्षित आणि शिस्तबद्ध वाहतूक व्यवस्था निर्माण करू शकतो.